Húsnæðiskostnaður er alvarlegasta ógnin við lífsafkomu almennings í dag. Mikilsverðasta verkefni hins opinbera er að tryggja öllum landsmönnum öruggt og ódýrt húsnæði. Ekkert einstakt verkefni mun hafa jafn góð almenn áhrif samfélagið á næsta kjörtímabili og það sem Sósíalistaflokkur Íslands kallar Betra plan í húsnæðismálum. Og inn í því er neyðaraðgerðir til að mæta algjöru ófremdarástandi á húsnæðismarkaði.

Hver er staðan?

Samkvæmt opinberum könnunum á meira en þriðjungur fjölskyldna á Íslandi erfitt með að ná endum saman. Veigamesta ástæða þessa er hár húsnæðiskostnaður. Lausn á viðvarandi húsnæðiskreppu er því mikilvægasta skrefið til að bæta almenn lífskjör.

Söguleg ástæða húsnæðiskreppunnar er annars vegar að íslensk stjórnvöld stigu ekki sambærileg skref og nágrannalöndin á síðustu öld í uppbyggingu félagslegs húsnæðiskerfis og hins vegar algjör braskvæðing íbúðarhúsnæðis á nýfrjálshyggjuárunum. Eyðilegging verkamannabústaða og stórkostleg veiking félagslegs leiguhúsnæðis var líklega alvarlegasta aðförin að lífskjörum almennings á þessu sorglega tímabili.

En braskvæðing annarra hluta húsnæðiskerfisins hafði líka alvarleg áhrif á afkomu og öryggi almennings. Með uppboði lóða og yfirtöku verktaka á húsbyggingum, sem áður var að stórum hluta undir stjórn almennings, ýmist beint eða óbeint í gegnum byggingarsamvinnufélaga, hækkaði húsnæðisverð langt umfram byggingarkostnað. Fákeppnisfélögum tókst að viðhalda skorti til að hámarka okur sitt og náðu þannig að tvöfalda húsnæðiskostnað almennings á örfáum áratugum. Innkomu stórfjárfesta inn á leigumarkaðinn gróf síðan undan lífskjörum leigjenda.

Niðurstaða nýfrjálshyggjuáranna var allt of dýr húsnæðismarkaður sem saug linnulaust fé frá fjöldanum og færði hinum fáu, ríku og valdamiklu, á sama tíma og tug þúsundir heimila var haldið í fátækt og nagandi óöryggi.

Félagslega húsnæðiskerfið er þriðjungur og allt upp í helmingur íbúðarhúsnæðis í nágrannalöndum okkar. Hér er það vel innan við 10 prósent. Meginástæðan fyrir verri lífskjörum hér en í nágrannalöndunum er að stærri hluti heimila á Íslandi reynir að lifa af á óheftum húsnæðismarkaði; ofurseld lóðabröskurum, verktökum og leigusölum og miklum sveiflum á íbúðaverði og vöxtum á fjármálamarkaði.

Hver eru viðbrögðin við neyðarástandi?

Ríkisstjórnir síðustu ára hafa brugðist almenningi líklega vergi eins alvarlega og í húsnæðismálum. Lengi hefur blasað við að staðan á húsnæðismarkaði hefur verið í algjörum ólestri og kemur það fyrst og fremst niður á þeim sem minnst hafa á milli handanna og hagnast helst þeim sem braska með íbúðir. Hagnaðardrifnir leigusalar og skammtímaleiga til ferðamanna í gegnum vefsíður eins og Airbnb hafa þrengt svo að leigjendum og fyrstu kaupendum að ekki er hægt að tala um annað en neyðarástand í húsnæðismálum. Stærri og stærri hluti af ráðstöfunartekjum fólks fer í húsnæði, stærstur hluti seldra íbúða og nýbygginga fer í hendurnar á fólki sem á íbúð fyrir og ætlar sér að leigja þær út til gróða. Aðgerða er bersýnilega þörf. Strax.

Sósíalistaflokkurinn fer fram á fjölda einfaldra og augljósra aðgerða sem miða að mannúðlegra ástandi á húsnæðismarkaði:

1. Tryggja þarf húsnæðisöryggi á öllu landinu. Í því felst að ráðist verði tafarlaust í umfangsmikla uppbyggingu á nýjum íbúðum á félagslegum grunni til þess að bregðast við hinni alvarlegu stöðu sem komin er upp. Sósíalistar leggja til að byggðar verði að lágmarki fjögur þúsund íbúðir á ári á næstu þremur árum og eftirleiðis nægilegt byggingarmagn á ári í kjölfarið í hlutfalli við íbúafjölda og þarfir á hverjum tíma. Ráðast verður í framkvæmdir strax.
2. Tryggja þarf að þær íbúðir sem verið er að byggja verði nýttar fyrir íbúa landsins, ekki í útleigu í gróðaskyni. Líta skal til Noregs, þar sem sett hafa verið lög sem gera ráð fyrir fjórföldum fasteignaskatti á aðra íbúð sem keypt er. Með því að skattleggja eignir umfram eina má ná fram þeim árangri að draga verulega úr uppsöfnun fjárfesta á íbúðum. Til að tryggja að kostnaðinum sé ekki velt yfir á leigjendur þarf samhliða þeim breytingum að setja fram viðmið um leigu þannig að leiguverð sé í samræmi við aðrar hagstærðir á Íslandi.
3. Einungis verði leyfilegt að leigja út eigið lögheimili í skammtímaleigu, eins og á Airbnb og að skylt verði að birta fasta- og leyfisnúmer eignar á auglýsingum skammtímaleigu áður en til útleigu kemur. Auka þarf eftirlit með skráningum. Gripið hefur verið til þessara aðgerða víðs vegar í löndum í kringum okkur. Hótel eru nú þegar að berjast við að fylla herbergi, sem mörg hver standa auð. Ferðamenn geta gist þar, en ekki í íbúðum á þegar sprungnum íbúðamarkaði.
4. Sækja þarf íbúðir sem hafa verið nýttar til atvinnurekstrar og færa þær til almennings sem fast íbúðarhúsnæði. Það væri hægt að gera með því að breyta skattalögum til að knýja þessar íbúðir í sölu eða á leigumarkað. Slíkt er gert í mörgum löndum þar sem skattar hafa verið notaðir sem verkfæri til þess að koma í veg fyrir að hægt sé að nota íbúðarhúsnæði sem gróðatæki fyrir örfáa og að það verði þess í stað gert út til fastrar búsetu fyrir fólkið í landinu.
5. Farið verði í að kortleggja umfang íbúða sem standa auðar og íbúða án lögheimilisskráninga og bregðast við eftir atvikum, til að mynda með hærri skattlagningu. Markmiðið með því er að íbúðir standi ekki auðar til lengri tíma. Vísbendingar eru um að þetta sé mjög umfangsmikið vandamál og losa mætti fjöldann allan af íbúðum fyrir fólk til búsetu á meðan beðið væri eftir þeim íbúðum sem sannarlega þarf að byggja.
6. Uppsetning á einingahúsum fari fram til að mæta þeim mikla skorti sem er á íbúðarhúsnæði. Þau hús eru heilt yfir mun ódýrari og hægt að reisa mun hraðar.
7. Taka þarf upp langtímahúsnæðisstefnu á félagslegum grunni sem mætir þeim gríðarlega skorti sem íslenskt samfélag stendur frammi fyrir.

Sósíalistar kynna hér aðgerðir sem ráðast þarf í til að stöðva blæðinguna. Stöðva þarf braskvæðingu húsnæðismarkaðarins sem mergsýgur almenning á Íslandi. Braskvæðingin hefur stórhækkað fasteignaverð sem viðheldur verðbólgu og bitnar á leigjendum jafnt sem fólki sem vill kaupa sér heimili. Það þarf húsnæðismarkað sem er ætlaður fyrir fólkið í landinu, ekki fyrir gróðasókn braskara. Húsnæði er mannréttindi, ekki verkfæri til auðsöfnunar.

Hver er þörfin á næstu árum?

Uppsafnaður íbúðaskortur er í dag líklega um 8.000 íbúðir, miðað við óbreyttar grunnforsendum núverandi húsnæðismarkaðar. Inn í þessari tölu eru því ekki langir biðlistar eftir félagslegu húsnæðis sveitarfélaganna, biðlistar eftir íbúðum fatlaða, námsmanna eða aldraða, né heldur mat á hvað þurfi til að útrýma braggahverfum nútímans; iðnaðarhúsnæði og öðru óíbúðarhæfu húsnæði sem hin tekjulægstu þurfa mörg hver að sætta sig við. Sósíalistaflokkur Íslands metur því uppsafnaða íbúðaþörf i dag 12.000 íbúðir.

Talið er að byggja þurfi um 3.000 þúsundir íbúðir árlega næstu árin. Sem fyrr er þetta áætlun um að viðhalda óbreyttum húsnæðismarkaði. Í henni er ekki tekið tillit til ungs fólks sem býr í foreldrahúsum en myndi vilja hafa kost á að stofna eigið heimili, tekjuminni fjölskyldna sem myndu kjósa öruggara húsnæði ef það væri í boði né heimilislauss fólks sem býr hjá ættingjum og vinum. Það er mat Sósíalistaflokks Íslands að réttara sé að miða við þörf fyrir um 5.000 íbúðir árlega næstu árin.

Samtals er því þörf fyrir nýjar 50 þúsund íbúðir á næstu tíu árum. Þörf er á allskonar húsnæði; stórum íbúðum fyrir barnmargar fjölskyldur, smærri íbúðum fyrir einstaklinga, íbúðum fyrir námsfólk, öryrkja og aldraða, tímabundnu húsnæði fyrir fólk á tímamótum í lífinu, íbúðum á höfuðborgarsvæðinu og úti á landi, íbúðum í borg, bæ, þorpi og sveit.

En þörfin er fyrst og síðast fyrir öruggt húsnæði sem verndað er fyrir sveiflum í íbúðaverði og vöxtum á fjármagnsmarkaði. Ef allar þessar íbúðir eru byggðar innan félagslegs íbúðakerfis á næstu tíu árum mun hlutfall þess kerfis af heildinni hækka úr rúmlega 8% upp í um 25%. Eftir sem áður yrði hlutfall félagslegs húsnæðis með því lægsta í okkar heimshluta.

Hver er lausnin?

Sósíalistaflokkur Íslands gerir kjósendum tilboð um að greiða atkvæði sitt í haust með stóru húsnæðisbyltingunni, byggingu 50 þúsund íbúða á tíu árum, sem mun fara langleiðina í að eyða hinni landlægu húsnæðiskreppu.

Þetta verður gert með því að stofna Húsnæðissjóð almennings sem afla mun 70% nauðsynlegs fjármagnsins með útgáfu skuldabréfa sem seld verða lífeyrissjóðum og öðrum fjárfestum. Tryggingar skuldabréfanna eru öruggar, íbúðarhúsnæði í öruggri langtímaleigu, og munu því bera sambærilega vexti og ríkisskuldabréf. Um 13% kostnaðarins mun ríki og sveitarfélög leggja til í formi lóða og 17% kemur sem lán frá ríkissjóði á lægstu vöxtum, lán sem greiðist til baka á endingartíma íbúðanna. Fjármagnskostnaður verður því eins lítill og mögulegt er í dag.

Húsnæðissjóður almennings mun síðan leigja húsnæði til Leigufélaga almennings, sem get verið ýmiss konar: Leigufélög sveitarfélaga, námsmannafélaga, félaga öryrkja, aldraðra, einstæðra foreldra eða hvers kyns almannasamtaka, en einnig almenn leigufélag leigjendanna sjálfra, notendastýrð rekstrarfélög leiguhúsnæðis, sem leigjendur stofna til að komast í gott, öruggt og ódýrt húsnæði. Leigufélögin eru ekki bundin við eitt hús og innan eins húss geta verið íbúðir sem tilheyra ólíkum leigufélögum; t.d. öryrkjar, námsfólk, aldraðir, einstæðir foreldrar og fleiri ásamt fólki sem tilheyrir öðrum leigufélögum.

Hönnun og ákvörðun um uppbyggingu húsnæðisins getur bæði komið frá Húsnæðissjóð almennings eða Leigufélögunum. Þegar samkomulag liggur fyrir mun Húsnæðissjóðurinn bjóða út byggingu íbúðanna. Til að tryggja ódýrar framkvæmdir og til að brjóta niður fákeppni verktaka mun ríkið stofna Byggingafélag ríkisins og stuðla að stofnun byggingafélaga sveitarfélaganna og samvinnufélaga byggingaverkafólks. Saman munu þessi byggingafélög innleiða óhagnaðardrifna uppbyggingu íbúðarhúsnæðis til að losna undan óheyrilegu okri verktakafyrirtækja. Okur, gróði og arðgreiðslur eiga ekki heima innan félagslegs húsnæðiskerfis.

Það er hlutverk Húsnæðissjóðs almennings að stilla sama fjármögnun sína við líftíma húsanna, viðhald þeirra og eðlilegan rekstrarkostnað Leigufélaganna. Markmiðið er ekki að ein fjölskylda greiði til baka fjármagns-, bygginga- og rekstrarkostnað íbúðanna á fjörutíu árum heldur verður þessum kostnaði dreift á um 120 ár. Með þessu má reikna með að leiguverð í þessu nýja kerfi verði um helmingi lægra en tíðkast í dag innan óhagnaðardrifinna félaga og þeim mun lægra en tíðkast á hinum ótamda leigumarkaði.

Þau sem vilja frekar eiga íbúð en leigja geta gert það með því að leggja til eigið fé í upphafi samningstímans og átt íbúðina á móti Húsnæðissjóðnum. Leiguverð leigufélagana er stillt við líftíma íbúðanna og leiga borgar því byggingarkostnaðinn á mjög löngum tíma. Ef eigendur vilja að eignarhluti sinn vaxi geta þeir samið um að greiða hærri mánaðargreiðslur, allt eftir getu og markmiðum um hversu hratt eignarhlutinn vex.

Eignaríbúðir í þessu kerfi verða ekki seldar á markaði frekar en gömlu verkamannabústaðirnir, heldur fær fólk sitt eiginfjárframlag og eignarhlut afborgana uppreiknað miðað við sömum vaxtakjör og lífeyrissjóðir fá hjá Húsnæðissjóði almennings. Þetta kerfi er lokað og ver íbúanna fyrir sveiflum markaðarins og íbúðir eru seldar aftur inn í þetta lokaða kerfi.

Hver verða áhrifin?

Stóra húsnæðisbyltingin mun taka völdin í húsnæðiskerfinu af bröskurum, verktökum, stórum fjárfestum, bönkum og fjármálafyrirtækjum, og flytja völdin til almennings. Íbúðir verða byggðar eftir þörfum, vonum og væntingum almennings en ekki gróðafyrirtækja. Braskarar geta byggt sínar íbúðir en þær verða utan hins opinbera kerfis og njóta einskis stuðnings frá ríkissjóði. Framboð ódýrra íbúða innan stóru húsnæðisbyltingarinnar mun halda aftur af verðhækkunum húsnæðis á hinum villta markaði enda hafa verðhækkanir undanfarinna ára verið keyrðar áfram af skipulögðum skorti á húsnæði.

Lækkun húsnæðiskostnaðar mun valda almennri lífskjarabót. Almenningur, og helst þau sem nú eru á hinum villta leigumarkaði; ungt fólk, innflytjendur og lágtekjufólk; mun hafa meira milli handanna og mun því örva hagkerfið með fjármunum sem áður runnu í sjóði hinna fáu og ríku. Draga mun úr afkomukvíða fólks, færri þurfa að vera í tveimur eða þremur vinnum til að ná endum saman, vinnuþrælkun mun minnka, fólk mun eiga fleiri stundir með börnum sínum, ættingjum og vinum og hafa meiri tíma til að sinna félagslífi og virkri þátttöku í samfélaginu.

Uppbygging íbúðanna mun skapa atvinnu og örva efnahagslífið eftir efnahagssamdrátt kórónafaraldursins. Hönnun og útfærsla íbúða og hverfa mun verða lyftistöng fyrir samfélagið og þróun ólíkra búsetukjarna mun auka fjölbreytni mannlífs.

Eyðing húsnæðiskreppunnar verður eins og vor að löngum hörðum vetri.

Getum við þetta?

Umfang verkefnisins má áætla út frá mat Hagstofunnar á byggingarkostnaði svokallaðs vísitöluhúss, það er ódýrar íbúðar í fjölbýlishúsi án lóðarkostnaðar. Samkvæmt útreikningum Hagstofunnar kostar rétt rúmar 21,1 m.kr. að byggja 70 fermetra íbúð í dag. Ef við bætum 20% ofan á þennan kostnað fyrir sameign og 10% í hönnun, þar sem markmiðið er að byggja góðar íbúðir sem henta fólki og endast vel, þá myndi kosta minna en 30,2 m.kr. að byggja slíka íbúð í dag. 50 þúsund slíkar íbúðir kosta rúmlega 1.500 milljarða króna. Þar sem þetta er gríðarstórt verkefni býður það upp mikla möguleika til að halda kostnaði niðri með magn- og stærðarhagkvæmni.

Verkefnið er ekki stærra en þetta, um 150 milljarðar króna í byggingarkostnað á ári í tíu ár. Það er átakið við að eyða húsnæðiskreppunni. Um 105 milljarðar króna yrðu sóttir á skuldabréfamarkað, 19,5 milljarðar króna væri mat á framlagi sveitarfélaga með lóðum og 25,5 milljarðar króna væri framlag ríkissjóðs.

Til samanburðar má geta þess að þegar byggingarátak sjöunda og áttunda áratugarins hófst var lagt á 1% launaskattur til að fjármagna það. Þessi skattur var síðar felldur inn í tryggingagjaldið og er enn innheimtur þótt féð renni ekki lengur til að byggja upp öruggt og ódýrt húsnæði fyrir almenning. Í dag skilar 1% skattur á laun um 22-23 milljörðum króna. Tillaga Sósíalista er því á pari við árakið sem ráðist var í fyrir meira en hálfri öld.

Þegar Svíar réðust í milljónaverkefni sitt, byggingu milljón íbúða á tíu árum, á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar, var umfang þess viðlíka og ef Íslendingar stefndu að því að byggja 45 þúsund íbúðir á næstu tíu árum. Fyrstu verkamannabústaðirnir á Íslandi voru reistir í kreppunni miklu og ráðist var í stórátak í byggingu íbúða fyrir öryrkja við Hátún eftir síldarhrunið 1968. Finna má fleiri dæmi innanlands og utan, um stórátök í húsnæðismálum sem öll hafa leitt til góðs. Engin dæmi eru til í gervallri mannkynssögunni um stórátak í húsnæðismálum, sem ekki höfðu víðtæk jákvæð áhrif á samfélögin.

Þess eru hins vegar mýmörg dæmi í sögunni um hversu skaðleg viðvarandi húsnæðiskreppa er fyrir fólk, fjölskyldur og samfélag. Við höfum upplifað slíkan skaða undanfarna áratugi.

Húsnæðiskreppa er pólitísk ákvörðun, ekkert síður en uppbygging húsnæðis er pólitík. Það var ákvörðun íslenskra stjórnvalda að brjóta niður hið litla félagslega íbúðakerfi sem hér var til, að braskvæða húsnæðiskerfið að fullu og viðhalda hér húsnæðisskorti til að hámarka gróða braskaranna. Þetta hefur verið húsnæðisstefna drottnunarhagkerfis grimmdarinnar, stjórnarstefna marga undangenginna ríkisstjórna.

Húsnæðisstefna Sósíalista mun umbylta húsnæðismálum landsmanna á næstu tíu árum. Það er þarft skref og nauðsynlegt. Minna mega skrefin ekki vera.