Fyrri hluti: Að endurheimta líf sitt – skynsemi og lógík

Mig langar hér að draga upp mynd af því hvernig síðkap­ít­al­ism­inn hefur áhrif á mál­far, hugsun og til­finn­ing­ar. Með­vit­und um þetta efni er nauð­syn­leg ekki aðeins vegna þess að lýð­ræðið er í hættu heldur einnig vel­ferð­ar­kerfið og grund­vallar mann­rétt­indi. Mik­il­vægt er að taka fram að hér er ekki verið að gagn­rýna kap­ít­al­isma – ein­ungis nýfrjálsa frí­versl­un­ar­gerð hans eða síðkap­ít­al­isma sem veitir þessu efna­hags­kerfi eins­konar alræði í mann­legu félagi og mun ganga þvert á allar frels­is­hug­sjón­ir. Það er gjarna gengið út frá því að við séum frjáls og lifum í frjálsu sam­fé­lagi. For­senda þess að geta kall­ast frjáls er að maður sé með­vit­aður um sitt val eða það val sem aðrir taka fyrir okkar hönd. Lýð­ræðið sem við eigum að búa við gengur m.a. út á val­frelsi um hverjir og hvaða hug­mynda­fræði eigi að stjórna. Stjórn­mála­menn hafa nú þann val­kost að selja þetta val­frelsi þegna sinna og þar með lýðræðið – eða ekki. Umræða um sós­í­al­isma á Íslandi upp á síðkastið er skýrt teikn um að fólk sé farið að skynja þessa hættu, og er það vel.

Til að taka dæmi hef ég af handa­hófi valið skýrslu fjár­mála­fyr­ir­tæk­is­ins GAMMA, Infrastruct­ure Invest­ment in Iceland (2016). Ég vísa í þetta plagg því þar kemur sá andi einna skýr­ast fram sem hér er til umfjöll­un­ar. Skýrslan er á ensku þó hún fjalli um íslenskar rík­is­stofn­an­ir. Ætla má að skýrsl­unni sé ætlað að sverma fyrir erlendum stór­fyr­ir­tækjum jafnt sem íslenskum ráða­mönn­um.

***

Áróður sá er litar skýrsl­una er sá sami og nýlí­ber­a­lista (nýfrjáls­hyggju­post­u­la) almennt. Hann byggir á inn­gró­inni tvennd um að skyn­semi og til­finn­ingar séu aðskildar kategór­í­ur. Í orð­ræðu þess­ari er algengt að finna hug­tök eins og skyn­semi, rökvit og lógík er kemur að þeirra stjórn. Ávöxtur slíkrar stjórn­unar er svo­kall­aður hag­vöxtur og stöð­ug­leiki í efna­hags­mál­um, fram­far­ir, þróun og vöxtur eru hér nefnd með, á meðan and­stæð­ingar skapa glund­roða og eyði­leggja. And­stæð­ing­arnir eru til­finn­inga­hrærðir og óvís­inda­leg­ir, að láta slíkum í té stjórn­völ­inn boðar óreiðu í efna­hags­mál­um, atvinnu­leysi. Hægriöflin styðj­ast síðan gjarna við aug­lýs­inga­heim­speki er kemur að útbreiðslu erind­is­ins: segðu það nógu oft. Ágætt dæmi er sá hag­vaxt­ar­á­róður sem kyrj­aður er kringum allt umtal um frí­versl­un­ar­samn­inga. Stað­reyndin er að slíkir samn­ingar munu skila minni hag­vexti en við búum við og auka atvinnuleysi og ýmsan sam­fé­lags­vanda. Sem dæmi má nefna að Bret­land, Þýska­land og Banda­ríkin sköp­uðu mestan hag­vöxt bak við tollam­úra (Ha-Joon Ghang 2017).

Nefna má að vís­indin sjálf hafa grafið undan tvennd skyn­semi og til­finn­inga fyrir all­nokkru síð­an. Ant­onio Damasio (Descartes‘ Err­or, 2005) og fleiri heila -og tauga­sál­fræð­ingar hafa sýnt hvernig manns­heil­anum er einmitt öfugt far­ið. Rök­hugsun byggir á til­finn­ingu; heilaskaði á til­finn­inga­stöðvar rænir fólk get­unni til að hugsa rök­rétt. Rök­hugsun er ekki það sem gamla tvenndin gekk út á. Þeir sem fyrstir námu land á Íslandi trúðu því að mað­ur­inn hugs­aði með hjart­anu. Vís­indi síð­ustu ára hafa sýnt að þeir höfðu rétt fyrir sér.

Nýlí­ber­a­listar vita að mann­eskjan er til­finn­inga­vera. Ef mann­eskjan væri rökvera myndu hvorki aug­lýs­ingar né áróður virka. Skila­boðin hér eru ein­föld, að það er í ljósi þessa sem auð­valdið hefur völd yfir fólki, og leiðin út hlýtur að fel­ast í með­vit­und um þetta vald kerf­is­ins yfir til­finn­ing­un­um. Í anda tvö­feldn­inn­ar, eða dobbelmórals­ins, er aftur á móti stöðugt vísað til hag­menn­is­ins svo­kall­aða úr fórum Adams Smith, homo oeconomicus. Mann­inum er stillt upp sem full­kom­lega rök­legri veru sem gerir aðeins það sem er honum sjálfum fyrir bestu, kaupir aðeins það sem er honum sjálfum fyrir bestu og hugsar af skyn­semi um sjálfan sig og eigin hag. Þetta eru vit­an­lega góð rök fyrir einka­fram­takið til að fría sig sam­fé­lags­á­byrgð. Atli Harð­ar­son gagn­rýnir að í Örlaga­borg­inni eftir Einar Má Jóns­son (2012) sé þessi mann­eskju­sýn tekin of bók­staf­lega, hag­mennið sé bara „líkan af einni hlið til­ver­unn­ar“ og eng­inn sé að segja að mað­ur­inn hafi ekki aðrar hliðar líka (Þjóð­mál 2012, 8:81 ). Hugs­ana­skekkja Atla birt­ist í því að ákvarð­anir um stöðugt fleiri þætti mann­legs félags eru teknar á grund­velli þess­arar mann­eskju­sýn­ar. Því verður að taka henni af alvöru.

Nú að skýrslu GAMMA. Vísað er til sögu­legra raka fyrir einka­fram­tak­inu. Á dögum Róm­ar­veld­is­ins hafi einka­fram­takið blómstrað er kom til dæmis að vega­gerð. Í öðru lagi er Marg­aret Thatcher hampað sem miklum bjarg­vætti bresks efna­hags (bls. 22). Hér er sögu­legt sam­hengi virt að vettugi, aðstæður og stjórn­ar­far meðal Róm­verja voru sjálf­sagt allt önnur en í hnatt­rænu mark­aðs­kerfi nútím­ans. Thatcher muna menn enn eft­ir, hún sagði „There is no such thing as soci­ety“, hún hefur verið kölluð „mest hataði stjórn­mála­maður í sögu Eng­lands“. Mér sýn­ist kjarn­inn skína hér strax í gegn; GAMMA vill verða eins og Róm­ar­veldi – aðferð­ar­fræðin er Thatcher­ísk.

Skýrsla GAMMA er byggð upp eins og akademísk rit­gerð við fyrstu sýn og í löngu máli rætt um skín­andi efna­hag Íslands til að lokka erlenda fjár­festa. Mik­il­væg­ustu rökin fyrir auk­inni aðkomu einka­fyr­ir­tækja að opin­berum stofn­unum er í fyrsta lagi sú að hér sé um að ræða „trend, on a world wide scale“ (bls. 20), og að „govern­ments are con­stantly seek­ing out new ways of fin­ancing infrastruct­ure…a common pract­ise is to turn to market solutions“ (bls. 22). Þetta er mik­il­vægur retórískur punktur sem höfðar til til­finn­inga ráða­manna, um að Íslend­ingar megi ekki helt­ast úr lest­inni, svona gera allir hin­ir, við verðum að fylgja tísk­unni.

Fyrsta skekkjan er að kalla tvö hund­ruð ára gamlan draug „trend“, og hér er stað­reyndum hnikað á þann veg að ekki eru nefnd öll þau kata­st­rófu­dæmi sem slík aðkoma eða yfir­taka einka­fyr­ir­tækja á rík­is­stofn­unum hefur haft á hin ýmsu ríki síð­ustu árhund­ruð og ekki síst síð­ustu ára­tugi. Nægir hér að nefna rit Noam Chom­sky og Edward Herman hvað Amer­íku varð­ar, Arund­hati Roy varð­andi Ind­land, Ha-Joon Chang hvað Asíu varð­ar, Bernt Sofus Tranøy, Asle Toje og Dag Øster­berg um Norð­ur­lönd­in, og ekki síst áður­nefnda bók Ein­ars Más Jóns­son­ar, Örlaga­borg­ina, frá 2012, hvað varðar Vest­ur­lönd. Þá geri ég ráð fyrir að flestir muni enn haustið 2008.

GAMMA tekur sem dæmi vel­heppnuð verk­efni þar sem einka­fyr­ir­tæki hafa haft aðkomu að rík­is­verk­efn­um. Þeir lista upp svokölluð PPP-Project (Pu­blic Pri­vate Partners­hip). Þessi verk­efni eru skýrð svo: „pu­blic-pri­vate partners­hips, a form of joint invest­ment that gives a pri­vately run firm the right to provide a public service in exchange for an ini­tial invest­ment“ [skál. mín].

Tekið er dæmi um PPP-verk­efni innan vega­gerðar í Nor­egi: „Grim­sta­d-Krist­i­an­stad [sic] road in Norway“ (bls. 23). Hér er átt við vega­gerð milli Grim­stad og Krist­i­ans­and. Þetta eina dæmi verður að nægja fyrir stutta grein, annað í skýrsl­unni er í sama dúr. Eftir að hafa rakið slík verk­efni skrifar GAMMA:

„Most infrastruct­ure companies in Iceland are publicly held, but with a wider debate tak­ing place and with success­ful invol­vem­ent of pri­vate entities in other ventures, the sale of shares held by public bodies would be a log­ical next step“(bls. 43)

Hér má í fyrsta lagi sjá retó­rík­ina byggða á tvennd­inni gömlu, það er talað um „log­ical next step“, hið lógíska skapar hér hug­renn­inga­tengsl við rökvit og vís­indi. Hið sama kemur fram í ummælum höfðum eftir GAMMA í Frétta­tím­an­um: „lógískt að Ísland selji rík­is­fyr­ir­tæki“. Þetta á að fá okkur til að trúa og treysta því að þarna séu vís­inda­lega þenkj­andi menn á ferð, og ekki menn frum­stæðra til­finn­inga.

Retórísk brögð eru einn hlut­ur, alvar­legri er skekkjan í rök­semda­færsl­unni. Þar segir að vel­heppnuð PPP verk­efni eins og í Nor­egi ættu að verða til þess að menn selji rík­is­fyr­ir­tæki til einka­að­ila: „the sale of shares held by public bodies“.

Þegar nánar er að gáð ganga PPP-verk­efni út á allt annað en að selja rík­is­stofn­an­ir. Í þessu til­felli ættu þá Norð­menn að hafa selt umræddan veg eða Vega­gerð rík­is­ins til einka­að­ila. Það sem þetta og önnur slík verk­efni snú­ast um er að norska rík­ið, undir merkjum Statens veives­en, hefur aug­lýst til­boð í ákveðið verk fyrir einka­að­ila. Verkið felst í að byggja og við­halda ákveðnum veg­ar­spottum á E18, samn­ingar taka til 20-30 ára. Þarna er gerður ítar­legur samn­ingur við einka­fyr­ir­tæk­ið, sem fær greitt frá Rík­inu fyrir hvert ár samn­ings. Um leið og við­hald á veg­inum minnkar eða er ófull­nægj­andi – minnkar að sama skapi greiðsla rík­is­ins til einka­að­il­ans. Honum má segja upp ef hann stendur sig ekki í stykk­inu.

Aðspurð segir verk­efn­is­stjóri slíkra verk­efna hjá Vega­gerð Nor­egs, Bett­ina Sand­vin, að það hafi aldrei komið til greina að við­kom­andi einka­að­ili fái að kaupa sig inn í Statens veivesen eða eiga veg­inn sem þeir byggja. Veg­spott­inn og vega­gerðin er og verður 100 % í eigu hins norska rík­is, annað hefur ein­fald­lega ekki verið til umræðu. Einka­að­il­inn er strang­lega bund­inn af reglum Vega­gerð­ar­inn­ar, það kalla menn nauð­syn­legt aðhald. Með því að selja rík­is­eignir verður slíku að sjálf­sögðu ekki við kom­ið. Bett­ina segir að ekki sé komin nægi­leg reynsla á það hvort slíkir samn­ingar séu hag­stæð­ir.

Slík vinnu­brögð, sem finna má víðar í skýrsl­unni, kall­ast sóða­skapur innan aka­dem­í­unn­ar. Sem BA-­rit­gerð við háskóla hefði skýrslan fengið fall­ein­kunn. Þar sem kemur fram að sumir höf­und­anna eru með háskóla­gráður og jafn­vel einn þeirra pró­fess­or, þá er ljóst að hér er ekki um leti og slóða­skap að ræða, heldur með­vit­aðar lyg­ar. Þær lygar sem hér um ræðir eru gjarna kall­aðar tví­tal eða „dou­blespeak“ á fag­máli, og er skil­greint svo af Edward S. Herman:

„The ability to lie, whether knowingly or unconsci­ously, and to get away with it; and the ability to use lies and choose and shape facts sel­ect­i­vely, block­ing out those that don’t fit an agenda or program“ (Beyond Hypocrisy 1992, 3).

Hér gildir einu hvort kallað sé lygar eða hnikun stað­reynda í nafni áróð­urs. Verk ríkis og sveit­ar­fé­laga boðin út á almennum mark­aði í nágranna­lönd­unum eru notuð sem rök­semd­ar­færsla fyrir „lógískum“ rétti einka­að­ila til að kaupa upp rík­is­fyr­ir­tæki. En vit­an­lega strandar aðeins á einu áður en GAMMA getur tekið yfir rík­is­fyr­ir­tæk­in:

„In some cases leg­islation changes would need to be made in order for pri­vate investors to become sharehold­ers“ (bls. 43) eða „an amend­ment in law“ (bls. 45).

Aftur að val­frelsi og lýð­ræði til að skilja hvað í þessu felst. Þeir stjórn­mála­leið­togar sem ekki sporna við slíkum ágangi með lög­gjöf, munu ekki aðeins selja Ísland undan sér og lýð­ræði þegn­anna heldur líka sín eigin völd. Efst á blaði yfir mik­il­væga kúnna GAMMA er skrif­stofa for­sæt­is­ráð­herra, það segir nokkuð um alvar­leika stöð­unn­ar. Ef við höldum okkur við vega­gerð­ar­dæm­ið, þá myndi GAMMA ekki vilja koma að því öðru­vísi en svo að þeir vilja eign­ast veg­ina sem væru byggðir eða Vega­gerð­ina, eins og aðrar rík­is­stofn­an­ir. Ef þeir eign­ast veg­ina mun eng­inn geta skipað þeim fyrir verk­um, gagn­rýnt, beitt fyrir sig reglu­gerðum eða vísað til sóma­sam­legs vega­kerf­is. Það mun ekki duga á hrópa á þing­mann sinn. Það skiptir ekki máli hvað þú kýst. Það gildir einu hvað þú kvart­ar. Þá mun hinn heilagi eigna­réttur ganga að lýð­ræð­inu dauðu. Auð­velt er að sjá fyrir sér veg­tolla á þjóð­vegum landsins fylgja sömu kúrfu og lands­menn hafa séð rísa innan hús­næð­is­mark­aðar – nokkuð sem GAMMA og önnur fjár­fest­ing­ar­fyr­ir­tæki eiga sök á. „Eig­end­ur“ veg­anna munu sjálf­ráðir um við­hald og bygg­ingu. Næsta öruggt er að það yrði ekki í sam­ræmi við kröfur veg­far­enda. Sam­kvæmt skýrsl­unni vill GAMMA og vinir þeirra í Global Konsern & co. þannig kaupa upp Kefla­vík­ur­flug­völl, Nýja Land­spít­al­ann, Lands­virkj­un, Orku­veitu Reykja­vík­ur, byggja raf­leið­ara til Bret­lands osfrv. osfrv.

Það hefur komið í ljós að undir „lógísku“ og rök­legu yfir­borði GAMMA kraumar til­finn­ing sem heitir græðgi. Dæmið var valið af handa­hófi, en hið sama gildir vit­an­lega um önnur fyr­ir­tæki með sömu áform, og ekki síst gildir þetta ef ráða­menn skrifa undir frí­versl­un­ar­samn­inga eins og TiSA eða TTiP – mun­ur­inn er að þá er við hnatt­læg stór­fyr­ir­tæki að eiga. Hingað til hafa íslenskir ráða­menn sagt já og amen við slíkum samn­ingum og flúið alla umræðu.

Það er enn mögu­leiki fyrir almenna borg­ara á Íslandi að hafa áhrif á veru­leika sinn, en „sút­and­tæ“ menn­irnir vinna nótt sem dag að sínu. En þá er komið að kjarna máls, sem kallar á aðra grein: Það mun varla ger­ast svo lengi sem kerfið hefur stjórn á til­finn­inga­veru­leika kjós­enda.

Síðari hlut: Síðkapítalisminn á tilvist sína undir því að þegnar spyrji ekki spurninga

Eitt af því sem George Orwell skrif­aði í sinni fram­tíð­ar­dystóp­íu, skáld­sög­unni 1984, var að Stóri Bróðir átti allt nema kúbikksentí­metrana innan haus­kúpu borg­ar­anna, og átti við heil­ann. Sú spurn sem aðal­per­sónan Win­ston spyr sig framar öðru er hvort hann geti haft skoðun sem stríðir gegn Stóra Bróður og hvort sú skoðun geti verið rétt – en hitt lygi. Bar­átta Flokks­ins gengur út á að sigra þessa síð­ustu „eign“ Win­stons. Hann skal byrja að elska Stóra Bróð­ur.

Þótt við búum ekki við alræð­is­hryll­ing eins og Orwell lýs­ir, verður sú spurn­ing stöðugt áleitn­ari hvort við sem almennir borg­arar síðkap­ít­al­ism­ans eigum heil­ann okkar – hugs­anir okkar og til­finn­ingar fremur en nátt­úr­una í kringum okk­ur. Það má vit­an­lega halda því fram að öll stjórn­kerfi virki inn á hugsun fólks og kenndir í meira eða minna mæli; það sem er nýtt í síðkap­ít­al­ism­anum er kraftur kerf­is­ins: umfang mark­aðs­svæð­is­ins og ágang­ur­inn á enn­is­heila­blað þegn­anna. Enn­is­heila­blaðið (pre fron­tal cor­tex) er hið við­kvæma heila­svæði frummanns­ins, svæði til­finn­inga og rök­hugs­unar sem er svo létt að lokka og manípúlera og sem diskó­sveinar neyslu­hyggj­unnar hafa gert að dans­gólfi sínu.

Komið hefur fram í grein­ingum fræði­manna að kerfi síðkap­ít­al­ism­ans á til­vist sína undir því að þegn­arnir spyrji engra spurn­inga. Að maður spyrji sig ekki að því af hverju dóttir manns vilji heldur skoða í búð­ar­glugga en opna bók þegar hún á frí­dag frá skól­an­um, af hverju maður frekar fer í flísa­búð en að heim­sækja veikan frænda sinn. Kerfið heldur þegn­unum frá grund­vall­ar­spurn­ing­unni „þarf það að vera svo?“, og deyfir ónota­til­finn­ingu m.a. með því að „neyt­enda­væða“ borg­ar­ana með ágangi á enn­is­heila­blaðið og með því að mark­visst murka úr okkur milj­ó­nára­kenndir tengdar félagi og sam­stöðu. Neyt­enda­væð­ing verður til að halda fólki frá grund­vall­ar­spurn­ing­um, ágang­ur­inn á heila­blaðið heldur fólki frá sögu­legri vit­und, til­finn­ingum sínum og rök­hugs­un, murkun félags­kenndar minnkar hættu á hvers kyns upp­reisn – for­senda allra sam­fé­lags­breyt­inga er jú að fólk snúi bökum sam­an.

Meðan borg­urum í ríki Orwells er haldið örugg­lega niðri af svo­kall­aðri „ómeð­vit­und“, n.k. enda­stöð þeirra hneigða sem nefndar voru, þá er með­vit­und for­senda breyt­inga í hinu pólítíska leik­riti Ber­tolds Brecht, Ákvörð­un­inni. Þeir sem boða svelt­andi vinnu­þrælum Kína breyt­ingar eiga ekki að sýna sam­kennd eða grípa inn í líf þeirra á annan hátt en að upp­lýsa þá um að svona þurfi lífið ekki að vera – rest­ina sjá þeir um sjálf­ir. Brecht gefur sér það sem Orwell spáði að hyrfi: sjálf­stæða hugsun eða með­vit­und þegn­anna; og þótt sú vit­und væri óvirk mætti alltaf vekja hana til lífs, upp­lýsa. Það er hægt að vera sam­mála Brecht frekar en Orwell, en óneit­an­lega er flókn­ara að eiga við kerfi sem hefur tekið sér ból­festu inni í manni, heldur en að búa við ytra yfir­vald og kúgun eins og í dæmi Kín­verj­anna. Í eldri kerfum vapp­aði mað­ur­inn með svip­una kringum flokk­inn – síðkap­ít­al­ism­inn hefur rétt svip­una að manni sjálf­um.

Stjórn­mála- og efna­hags­um­ræða á Íslandi snýst gjarna um gagn­rýni á þá ráða­menn sem hafa tekið sér­hags­muni fram yfir almanna­heill, þó svo flestir viti að það sé í sam­ræmi við hug­mynda­fræði þeirra bak­við tví­tal og kosn­inga­lof­orð. Út frá þeim umræðu­for­sendum sem hér voru settar myndu spjótin líka bein­ast að manni sjálf­um, og það hvort maður sjálfur hafi ein­hvern annan til­finn­inga­veru­leika og sið­ferð­is­hug­sjón að styðj­ast við en þann sem sprettur af hömlu­lausri mark­aðs- og neyslu­hyggju – og í anda Win­stons: hvort maður virki­lega trúi á þann veru­leika þó hann sé æ oftar bendl­aður við það sem er gam­al­dags og óhugs­andi. Þannig myndi umræðan ekki snú­ast um and­vörp jafn­að­ar­manna um að hafa „brugð­ist“, heldur spyrja: trúa þeir sjálfir á þá jafn­að­ar­hug­sjón sem þeim er ætlað að varð­veita í mann­legu félagi? Tæpa má á lyk­il­at­riðum mark­aðs­sið­ferð­is: að mað­ur­inn sé ein­stak­lingur og ekki hóp­vera, hann sé alls­herj­ar­neyt­andi sem hugsar fyrst og fremst um eigin hag (nýflísað bað er mik­il­væg­ara en vin­átta), að allir eigi að vera í sam­keppni hver við ann­an, að ger­vallt mann­líf og nátt­úra skuli á upp­boð á mark­aðs­torgi einka­fram­taks, að sá „besti“ og „sterkast­i/­rík­asti“ megi hrifsa til sín allt en hinir fái lítið sem ekk­ert, að arður hluta­fjár­eig­enda sé öllu lífi og öllum hug­sjónum æðri, að einka­fram­tak hafi enga sam­fé­lags­á­byrgð.

Ef annar til­finn­inga­veru­leiki en þessi verður stöðugt fjar­læg­ari, og hér­-og-nú áhersla sam­tím­ans heldur áfram að veikja sögu­lega vit­und og stuðla að ólæsi, þá er spurn­ingin með hverju á að berj­ast á móti? Win­ston vinnur hjá Flokknum við að skálda sög­una upp á nýtt svo fólk gleymi sannri for­tíð sinni – en hann man enn slitrur úr þeirri for­tíð. Í þeim slitrum liggur von hans.

Ég hef dvalið við fram­tíð­ar­dystópíu Orwells til að draga skýrar umræðu­lín­ur. En til að skilja að það sem hér um ræðir til­heyrir ekki bara óræðri fram­tíð heldur líka for­tíð­inni – að und­an­skildum áður­nefndum krafti ágangs­ins – er ekki úr vegi að líta til grískra heim­spek­inga. Mér er í nöp við þá ofdýrkun á grikkjum sem nú tíðkast,  en þar sem tals­mönnum nýfrjáls­hyggju og óham­innar mark­aðs­hyggju er tíð­rætt um skyn­semi, lógík og rökvit, og þar sem Adam Smith smíðar mynd sína af hag­menn­inu útfrá úreltri skyn­sem­is­hyggju forn­grikkja, er rétt að skoða hvað þeir sjálfir sögðu um skyn­sam­legt og óskyn­sam­legt stjórn­ar­far.

Í 4. bók Politika (kap. v-ix) kemur Aristóteles inn á það sem ber að sækj­ast eftir og varast, er kemur að stjórn­ar­fari ríkja. Í takt við sið­fræði sína um hinn gullna með­al­veg (sem einnig má finna í Háva­mál­u­m), talar Aristóteles um að rík­inu muni best farna þar sem milli­stéttin er sterku­st, þar sé minnst hætta á að hinir efstu geti kúgað hina lægstu, eða hinir lægstu geri stöðugar upp­reisnir gegn þeim efstu. Hið skyn­sam­leg­asta ríki bygg­ist á að sem flestir búi við jafn­ræði og svipuð kjör. And­stæða slíks lýð­ræð­is­ríkis er ein­ræð­is­stjórn (tyranni) en fámenn­is­stjórn þarna á milli. Þar er vanda­mál­ið, segir spek­ing­ur­inn, að þeir fáu sem stjórna verða þá að vera góðir menn og heið­virð­ir. Þá kemur fram að hið æðsta tak­mark stjórn­ar­fars sé sam­þættað hug­sjón sið­fræð­inn­ar, að búa í hag­inn fyrir hið „innra líf hugs­un­ar“ meðal þegn­anna.

Óskyn­sam­leg­ustu stjórn­skip­un­ina segir Aristóteles vera þá þar sem lítil fámenn­is­stjórn ræð­ur, eða þar sem slíkri fámenn­is­stjórn er sjálfri stjórnað af nokkrum auð­ugum fjöl­skyldum (Bók 4. kap. v). Slík skipan stappar nærri ein­ræði og þar verða „menn­irnir mik­il­væg­ari en lög­in“ og sér­hags­munir teknir fram­yfir hags­muni þeirra sem stjórnað er. Þarna hverfur gjarna milli­stétt­in. Nið­ur­stöðu slíkrar stjórn­skip­unar lýsir hann svo í enskri þýð­ingu: „The result is a state cons­ist­ing of sla­ves and masters, not of free men, and of one class envi­ous and another contemptu­ous of their fell­ows. This condition of affairs is very far removed from fri­end­liness“ (kap. iv, 6).

Sam­fé­lags­skipan óheftrar mark­aðs­hyggju hefur alið af sér fámenn­is­stjórn svo­kall­aðrar fjár­mála­el­ítu þar sem minna en eitt pró­sent jarð­ar­búa á meira en allir hinir til sam­ans. Ísland mætti kalla mín­í­a­túr af hnatt­rænni stöðu. Yfir­taka þess­arar elítu á valdsviði stjórn­mála­manna er mis­langt á veg komin eftir lönd­um, en vald fjár­mála­el­ít­unnar fer stig­vax­andi. Ef maður fylgir tölum Oxfam mun þessi elíta verða orðin að nokkur hund­ruð manna hópi áður en langt um líð­ur. Við höldum gjarna að lýð­ræðið muni tryggja aðhald gagn­vart auð­vald­inu, en lýð­ræðið er því miður komið á kaup­skrá líka – og fer reyndar á útsölu með frí­versl­un­ar­samn­ingum einsog TiSA. Attac og Changema­ker eru fremst í fylk­ingu á móti, en þar þarf fleira fólk.

Í dæmi Íslands mætti etv. ræða um fámenn­is­stjórn stjórnað af auð­ugum fjöl­skyld­um. Þetta er óskyn­sam­leg stjórn­skipun sam­kvæmt gríska spek­ingn­um. Þar hverfa vin­semd og félags­kennd. Sam­fé­lagið ein­kenn­ist af fyr­ir­litn­ingu elít­unnar á þeim lægstu, og öfund hinna lægstu í garð þeirra efstu.

Það er und­ar­legt að lesa þennan 2300 ára gamla texta, og finn­ast um leið að hann nái að lýsa ástandi á Íslandi anno 2017 betur en nokkur texti sam­tíð­ar­manna. Til­finn­ing manns er að alltof margir séu að kepp­ast við kom­ast inn í ríkra manna elít­una. Og meðan fjöld­inn keppir að slíku er hugsun kerf­is­ins „ósýni­leg“, verður að ein­hverju við­teknu sem gengið er útfrá án þess að spyrja. Ef það er rétt að hug­mynda­fræði óham­innar mark­aðs­hyggju sé farin að hreiðra um sig í til­finn­inga­legum veru­leika Íslend­inga þá leiðir það af sér að umræðan verður að taka mið af því. Viss inn­sýn í manns­sál­ina segir að ekki sé hægt að tala sig burt frá til­finn­inga­veru­leika með rök­semda­færslu eða almennri skyn­semi (sbr. skrifa rök­lega grein), slíkt stoðar til dæmis ekki hjá sál­fræð­ingi. Eina leið mín til að skilja atburði síð­ustu ára á Íslandi er út frá til­finn­ing­um. Með skyn­semi og rök­lega hugsun að vopni skilur maður ekki neitt.

Sögu­leg vit­und er vensluð til­finn­ingum því eins og hug­ræn sál­fræði hefur sýnt býr for­tíðin í hverjum manni helst í formi til­finn­inga. Kín­verjarnir í dæmi Brechts voru að brjót­ast undan 2000 ára gam­alli hefð kúg­un­ar. Aristóteles kemur inn á þennan þátt hefð­ar­innar þar sem hann segir að því miður geti það orðið að „stöðl­uðum vana“ innan sam­fé­laga, að sækj­ast ekki eftir jöfn­uði og jafn­vel því að láta aðra stjórna sér (Politika, IV, ix, 12). Í þessum anda má skilja að íslensk alþýða hefur langa hefð fyrir því að láta stjórna sér utan frá, og það án þess að gera nokkrar kröfur um jöfn­uð. Hvort sem það er dönsk aðal­stétt eða dönsk-­ís­lensk, versl­un­ar­ein­okun eða vist­ar­band, eða hvort sem það voru örfáir land­náms­höfð­ingjar sem drottn­uðu eins og smá­kon­ungar yfir kelt­neskum þrælum – ef þetta er sá til­finn­inga­veru­leiki sem býr í þorra manna er ekki að undra hví menn svo ákaft og gagn­rýnislaust fylgja þeim skila­boðum sem koma að utan – nú í formi nýlí­ber­al­isma. Til­finn­ingaarf sög­unnar mætti gjarna byrja að taka inn í umræð­una. Einar Ólafur Sveins­son skrif­aði eitt sinn að það stóra við Íslend­inga­sög­urnar sé að þær voru aldrei „blind stæl­ing“ á erlendri fyr­ir­mynd. Nú kepp­ast menn við að herma eftir stór­þjóðum og gleyma sér­kennum sín­um.

Sé eitt­hvað til í þessu þyrfti að fara inn í þann til­finn­inga­lega veru­leika og spyrja um rétt­mæti hans útfrá öðrum til­finn­ing­um, eins og gömlum sið­ferð­is­kennd­um, mann­helgi, félags­hug­sjón, virð­ingu gagn­vart nátt­úru auk sögu­legrar vit­und­ar. Með gömlum sið­ferð­is­kenndum á ég til dæmis við sið­fræði okkar heiðnu for­feðra um að „sinn eld skuli hverr ábyrgjast“, að hver axli ábyrgð á eigin vali og eigin gerðum sem væri án efa holl sið­fræði fyrir fjár­mála­heima. Ýmsu væri borgið ef slík sið­fræði væri lög­leidd. Þess mætti minn­ast sem mann­fræð­ingar hafa haldið á lofti – að þessi við­kvæma og ber­skjald­aða teg­und, homo sapi­ens, komst einmitt af í ármillj­ónir vegna þess að flokk­ur­inn stóð sam­an. Okkur er kennt að hugsa að draumar félags­hug­sjóna endi í Gúlagi Síberíu á meðan ein­stak­lings­draumar leiði til para­dís­ar, eins og hin sænska Nina Björk skrif­ar.

Ef mann t.d. dreymir um að búa við lýð­ræði sem hefur yfir­stjórn á efna­hag­s­öfl­unum má búast við því að maður fái að heyra nýfrjáls­hyggju­menn kalla slíkt draum­óra og útóp­íu. Það er einmitt stjórn hægri­afla um allar jarðir sem æ oftar er gagn­rýn­is­laust bendluð við „skyn­semi“ og „rök­lega hugs­un“ – hinir eru barns­legir draum­óra­menn sem stjórn­ast af til­finn­ing­um. Einmitt hér myndi dálítil sögu­leg vit­und afklæða lyg­ina: að allar breyt­ingar í mann­kyns­sög­unni má rekja til draum­óra­fólks, hinir „skyn­sömu“ fljóta með straumnum eins og dauðir fisk­ar. Ég segi held­ur: meiri draum­óra, meiri útópíu og það áður en minn­ingin um feg­urra mann­líf er horf­in. Umræðu um sós­í­al­isma á Íslandi síð­ustu miss­eri ber að taka fagn­andi.